Malarstwo mithilskie

Przez wieki, wyłącznie ścienne i podłogowe, malarstwo mithilskie było domeną kobiet. Choć w Mithilii zasada pardy (rozdział życia kobiet i mężczyzn) funkcjonowała jeszcze pod koniec XX w. – działalność kobiet była sprowadzana do prywatnej sfery domowej – to one były strażniczkami dziedzictwa kulturowego i wykonawczyniami rytuałów religijnych i rodzinnych.

Tradycyjnie kobiety malowały na ścianach przy wejściu kuchennym do domu, gdzie mieściła się główna przestrzeń ich funkcjonowania. Wnętrza prywatne skrywały tworzone na ważne okazje murale. 

Sztuka (prywatna) kobiet

Katastrofalna susza i klęska głodu w 1966 roku zapoczątkowały nowy ruch w sztuce i rewolucyjne zmiany kulturowe i społeczne w Mithili. W latach 60. XX w. wskutek działań aktywistów wspieranych przez instytucje państwowe, malarstwo mithilskie zaczęto przenosić na papier. Tym sposobem lokalny gatunek malarski nie tylko stał się źródłem utrzymania i produktem eksportowym najpierw na Indie, a potem na cały świat, ale także pociągnął za sobą popularyzację innych mithilskich sztuk plastycznych i rzemiosł. 

Dzięki swojej sztuce kobiety stały się głównymi żywicielkami rodzin i wizytówką Mithili. Dziś mają wpływ na rozwój ekonomiczny całego regionu; doprowadziły do licznych zmian społecznych, których ślady są widoczne na prezentowanych na wystawie „Barwy holi” obrazach.

Barwy holi

Pierwotnie do wytwarzania podkładu i farb używano naturalnych materiałów, głównie kwiatów. Malowano używając palców, zaostrzonych patyczków bambusowych i bawełnianych gałganków. Lata 70. przyniosły powszechny dostęp do syntetycznych barwników – proszki używane podczas święta Holi rozpuszczano w wodzie i mieszano z działająca jak spoiwo asafetydą. Te charakterystyczne intensywne barwy nadały nazwę całemu okresowi malarstwa mithilskiego nazywanego dziś „barwami holi”.

W latach 90. do powszechnego użycia weszły farby temperowe i akrylowe, a także flamastry i różnokolorowe tusze. Wiedza o wytwarzaniu farb z naturalnych barwników jednak nie zanikła – wiele doświadczonych artystek wciąż je stosuje. 

Język wizualny malarstwa mithilskiego

W malarstwie mithilskim funkcjonują trzy style formalne: barwny (bharni), kaćni (linearny) i godna (tatuażowy). Istnieje też wiele pomniejszych stylów, które charakteryzowały odmienne techniki, tworzywa lub tematy.  Przykładem jest geru (nazwany tak od tworzywa, które jest podstawą farby) – obraz malowany jest tu rozrobioną gliną, a przez to utrzymany w brązowej kolorystyce.

Najważniejszą cechą malarstwa mithilskiego jako gatunku jest stosowanie podwójnego konturu. Przez niektóre artystki interpretowany jest jako wyraz dualizmu w świecie. Tło scen często wypełniane jest kwiatami i zwierzętami, które są nośnikami dodatkowych warstw znaczeniowych. Tymczasem przedmioty i inne elementy kompozycji sprowadzane są do symboli.

Malarstwo mithilskie w zbiorach Muzeum Azji i Pacyfiku

Muzeum Azji i Pacyfiku posiada największe w Europie i jedne z największych na świecie zbiory malarstwa mithilskiego z Indii (150 obrazów). Rdzeń kolekcji stanowią jedne z najstarszych na świecie – powstałe w latach 1971-1978 – obrazy na papierze.

Wystawa jest efektem (finansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki) projektu badawczego na Uniwersytecie Warszawskim, który w latach 2019-2023 przeprowadziła kuratorka Muzeum dr. Barbara Banasik. W jego rezultacie powstała dokumentacja procesu twórczego oraz współczesnego funkcjonowania malarstwa mithilskiego w Indiach. 

Wystawa jest podzielona na dwie części. Pierwsza opowiada o historycznym i społecznym kontekście sztuki tworzonej przez mithilskie kobiety – procesie jej powstawania, funkcjonowania i adaptowania przez wzornictwo użytkowe. Druga koncentruje się na doświadczeniu estetycznym odbiorcy.

Doświadczanie sztuki

Poszczególne elementy aranżacyjne wystawy uruchamiają różne zmysły. Niektórym obrazom towarzyszą pejzaże dźwiękowe, np. pieśni w sanskrycie, majthili i hindi, lub zapachowe, np. zapach kwiatów, z których wytwarzano barwniki do malowania. Elementami wystawy są także prace polskich twórców: mappingi, film animowany zrealizowany przy użyciu sztucznej inteligencji czy serial dokumentalny z badań kuratorki przeprowadzonych w Indiach. Z myślą o najmłodszych zwiedzających przygotowaliśmy spacerownik, czyli ilustrowany przewodnik po wystawie.

Momenty zachwytu

Wystawa „Barwy holi”, wykorzystując różnorodne środki wyrazu i strategie aranżacyjne, przybliża pejzaż wizualny i kulturowy Mithili; prezentuje historię i kontekst społeczny malarstwa mithilskiego. Uruchamia wszystkie zmysły (wzrok, słuch, węch, dotyk, propriocepcję) by przygotować osoby zwiedzające na silne przeżycia estetyczne i zaprosić je na spotkanie ze sztuką o intensywnych barwach i wyrazistych formach.

Kalendarium wydarzeń

Wprowadzenie:

Odcinek 2: styl barwny

Odcinek 3: styl linearny

Odcinek 4: styl tatuażowy

Odcinek 9: malarstwo w sztukach użytkowych

Wernisaż wystawy Barwy holi, 21 listopada 2024
Fot. Łukasz Brodowicz/MAiP