Co miesiąc kuratorzy Muzeum Azji i Pacyfiku starannie wybierają jeden obiekt reprezentujący poszczególne części naszej nowej ekspozycji stałej „Podróże na wschód” przez kultury Bliskiego Wschodu, Azji Centralnej, Mongolii i Indonezji, na którą zaprosimy Państwa już w 2022 roku.

Obiektem Miesiąca w maju został kris.

Krisy to dwusieczne sztylety, narodowa broń Indonezji i w ogóle Nusantary (wyspiarskich krajów Azji Południo-Wschodniej oraz częściowo kontynentalnej Malezji). Występują w różnych odmianach lokalnych i wymiarach, w tym te z wyspy Bali – sąsiadującej z Jawą od wschodu – należą do największych. Krisy znane są co najmniej od XIV w. Nie pełnią już funkcji bojowej, ale stanowią element uroczystego stroju męskiego i oznakę statusu. Niektóre bywają bogato zdobione ornamentem, a najlepsze są dziedziczone z ojca na syna.

Masywny sztylet o wymiarach niemal małego miecza, z falistą głownią (jednak proste krisy są częstsze) tu o 9 wygięciach, z dobrze zachowanym jasnym wzorem pamor na ciemnym tle. W tym krisie pamor jest w typie beras wutah (z jęz. jawajskiego: „rozsypany ryż”). Oprawa – czyli rękojeść i pochwa – w całości obłożone repusowaną (wkuwaną na zimno od strony odwrocia) blachą srebrną, o większości powierzchni oksydowanej (zabezpieczenie przed czernieniem).

Rękojeść figuralna, przedstawiająca Bayu – hinduskiego boga wiatru, trzymającego klejnot (zastępuje i symbolizuje jego atrybut – wazę amryty, nektaru nieśmiertelności). Nosi on diadem i szeroki naszyjnik-kołnierz, włosy zaczesane w spiralę, bokobrody, ma łagodny wyraz twarzy; jest odziany w dhoti z szerokim pasem; siedzi na cokoliku zdobionym motywem złożonym z rzędu trójkątów (motyw zwany tumpal), w których są roślinne reliefy. W dolnej części rękojeści po obwodzie repusowany w blasze motyw kaboszonów, charakterystyczny dla rękojeści z Bali. Wszystkie te detale są precyzyjnie oddane, pomimo stosunkowo niewielkiej skali.

Pomiędzy głownią i rękojeścią znajduje się pierścień zwany mendak, typowy dla krisów. Ma formę wąskiej i niedużej obrączki, a więc charakterystyczną dla krisów z Bali (na innych wyspach bywa większy), ze srebra, zdobiony kamieniami półszlachetnymi i granulacją.
Pochwa podobna do litery T, jak ma to miejsce w większości krisów, gdyż ma także dodatkową górną, poprzeczną część – zwaną łódką albo wrangką – tu o obłym, roślinnym fantazyjnym kształcie z dwiema wolutkami na końcach. Na zdobiącej ją srebrnej blasze repusowane gęste, drobne wzory roślinne: wić roślinna, rozetki kwiatowe, roślinne szlaki. Te ornamenty znajdują się po obu stronach łódki, a na gandarze (podłużnej części pochwy) zajmują w całości jedną stronę, zaś na drugiej pola przy górnym i dolnym końcu, otoczone ramkami. Między tymi polami oraz na węższych krawędziach pochwy grawerowane szlaki ze zgeometryzowanych form roślinnych i łuków. Wszystkie wzory wykonano z dużą precyzją.
Zwraca uwagę dobrze zachowany wzór pamor na głowni. Powstaje on w wyniku wielokrotnego skuwania ze sobą warstw zwykłego żelaza z żelazem zawierającym nikiel – czyli stopem pamor. Również sam wzór nosi tę nazwę. Wzór nie jest widoczny w trakcie wykuwania, co wymaga dużych umiejętności od kowala-miecznika empu. Staje się widoczny dopiero na końcu, w wyniku wytrawienia w roztworze zawierającym arszenik Wówczas żelazo zaciemnia się, staje się czarne lub ciemnobrązowe, zaś pamor pozostaje jasny – srebrzysty lub żółtawy.

Sztylet kris
Indonezja, wyspa Bali, XIX w.
żelazo, pamor (stop żelaza z niklem), stal, drewno, srebro, kamienie ozdobne
kucie, damascenowanie, wytrawianie, repusowanie, grawerowanie, kameryzacja, granulacja
dł. całk. krisa wraz z pochwą 69,8 cm, dł. krisa 57,7 cm, dł. głowni 45,3 cm, dł. rękojeści 13,3 cm, dł. pochwy 58,2 cm
nr inw. MAP 18786/1-2

Znajduje się w zbiorach Muzeum Azji i Pacyfiku

Fot. Eugeniusz Helbert / MAiP