Lalka teatru wayang kulit

Co miesiąc kuratorzy Muzeum Azji i Pacyfiku starannie wybierają jeden obiekt reprezentujący poszczególne części nowej ekspozycji stałej „Podróże na wschód” prezentującej obszary Azji Południowo-Zachodniej, Azji Centralnej, Mongolii i Indonezji.

Obiektem Miesiąca w listopadzie została lalka teatru wayang kulit, przedstawiająca herosa Arjunę (wym.: Ardźunę), trzeciego co do starszeństwa z pięciu braci-królewiczów Pandawów, pozytywnych bohaterów indyjskiego eposu Mahabharata.

Lalka wykonana jest z suszonej bawolej skóry (jaw. kulit = skóra), wycinanej w precyzyjne, drobne ażurowe wzory, obustronnie polichromowana, złocona. Prezentuje cechy typowe dla lalek jawajskiego teatru wayang (jaw. wayang = cień), rzucających swe cienie na biały, płócienny ekran w czasie całonocnego przedstawienia. Postać ma wysmukłe proporcje i mocno wydłużone ręce. Twarz jest silnie stylizowana, z wydłużonym, prostym nosem i wąskim okiem – te szczegóły oznaczają opanowany charakter, wiążący się w teatrze cieni z pozytywnymi postaciami. Głowa, ręce i nogi i tułów ukazane są z profilu, ramiona zaś w skręcie w ¾. Włosy są upięte w kok gelung supit urang („szczypce kraba”). Odzienie stanowi długi strój owijany wokół bioder, zwany dodot.

Lalka jest animowana od dołu za pomocą drążka z rogu, lekko prześwitującego. Animuje się również ręce, zaopatrzone we własne, cieńsze i krótsze drążki. Drążek główny ma dolny koniec zaostrzony, co ułatwia wbicie w pień bananowca – leżący poziomo przed ekranem. Dwa szeregi lalek, postaci dobrych i złych, wbija się w pień odpowiednio po lewej i po prawej stronie ekranu, zostawiając wolną część środkową, na której tle animuje się lalki, odgrywające kolejne sceny

W jawajskim teatrze cieni, przedstawienia odbywają się nocą. Jedynym źródłem światła jest pojedyncza, ozdobna lampa – często w formie orła Garudy – zawieszona nad głową lalkarza (dalang) animującego wszystkie lalki, wypowiadającego ich kwestie, śpiewającego, a także dającego sygnały co do doboru muzyki – zasiadającej za nim orkiestrze gamelan, złożonej z bębna, lutni, gongów, metalofonów i ksylofonów. Przedstawienie można oglądać z obu stron ekranu, zarówno od strony lalkarza, jak i z przeciwnej, śledząc grę samych cieni.

Jawajski teatr cieni jest znany w źródłach od co najmniej 1000 lat. Na Jawie jest to podstawowa forma teatru, z której rozwinął się później teatr lalek pełnych (trójwymiarowych) wayang golek, a także teatr aktorski, w którym strój i stylizacja postaci (niekiedy w maskach), nawiązuje do form lalek cieniowych.

Lalki cechuje znaczne odrealnienie, stylizacja, w której wiele szczegółów ma symboliczne znaczenie. Zwłaszcza znacząca forma oczu i nosa – oznacza typ charakteru, opanowany lub gwałtowny, a także kolor twarzy. Podobna stylizacja występuje w pokrewnym teatrze lalek cieniowych na sąsiedniej wyspie Bali, gdzie jednak odrealnienie nie jest tak mocne jak na Jawie. Styl ten, zwany wayangowym – właśnie od lalek teatru cieni – występował także w rzeźbie dawnej Jawy od okresu odpowiadającego naszemu późnemu średniowieczu do początków XVI w. oraz występuje do dziś na Bali w rzeźbie i malarstwie. W teatrze obu wysp jest żywy po dzień dzisiejszy.

Lalka

Fot.: Eugeniusz Helbert / MAiP

Lalka teatru cieni wayang kulit – heros Arjuna
Indonezja, Jawa, XX w.
skóra bawola, drążki z rogu
wys. 72 cm, szer. 24 cm
nr inw. MAP 14609
dar Andrzeja Wawrzyniaka