Co miesiąc kuratorzy Muzeum Azji i Pacyfiku starannie wybierają jeden obiekt reprezentujący poszczególne części nowej ekspozycji stałej „Podróże na wschód” prezentującej obszary Azji Południowo-Zachodniej, Azji Centralnej, Mongolii i Indonezji.

W czerwcu wyróżniliśmy duży, lecz zupełnie płaski i lekki rekwizyt teatralny, przypominający liść lub górę. Ma obrys trójkąta z bocznymi krawędziami wklęsłymi w dolnej części. Wykonany z wysuszonej bawolej skóry, precyzyjnie wycinanej w drobne ażury i polichromowanej. Jest dwustronny, tzn. po jednej stronie namalowano z użyciem szerokiej gamy barw drzewo z symbolicznymi zwierzętami na gałęziach i bramę z wysokim dachem, a po drugiej stylizowany płomień. Całość jest osadzona w drewnianym drążku, za który chwyta opowiadacz (dalang) – jedyny animator lalek w jawajskim teatrze cieni, zarazem wypowiadający słowa wszystkich bohaterów sztuki.

Na barwnej stronie, zobaczyć można na drzewie wśród gałęzi postacie bawołu i tygrysa, pawi, kotowatych i małp; ponadto głowy dwóch węży (Nagów) z otartymi pyskami i pośrodku groźną maskę Kali – władcy czasu z mitologii indyjskiej i jawajskiej (tu: postać o funkcji apotropaicznej tj. „odpędzania sił zła”), zaś u dołu po bokach widać dwóch groźnych, symbolicznych strażników z maczugami.

Po drugiej stronie rekwizytu są namalowane w regularnym układzie, symetryczne plamy o zaostrzonym obrysie i intensywnych barwach (głównie czerwonej) – oznaczające ogień.

Gunungan (inaczej: kekayon) to najważniejszy rekwizyt jawajskiego teatru cieni wayang kulit. Symbolizuje świat i jego elementy oraz drzewo życia. Swoim obrysem przypomina bowiem górę (jaw. gunung), zaś przedstawienie namalowane wewnątrz jego obrysu ukazuje drzewo (jaw. kayu) – jest to drzewo życia, występujące w indonezyjskiej mitologii jako oś kosmosu, łącząca niebo z ziemią i światem podziemnym.

Istnieją dwie odmiany jawajskich gununganów / kekayonów: jeden to ukazany tutaj gunungan gapuran z bramą pośrodku, drugi to gunungan blumbangan – ze stawem z pływającymi w nim rybami.

Zawsze przed rozpoczęciem przedstawienia gunungan / kekayon jest wetknięty pośrodku ekranu, co oznacza, że przedstawienie jeszcze się nie zaczęło, a symbolicznie, że świat nie ma jeszcze swojej historii. Po rozpoczęciu lakonu – sztuki o określonym temacie – gunungan jest wyjmowany ze środka i ustawiony po prawej stronie ekranu. W czasie zmiany toku opowiadania lub między jego częściami gunungan pojawia się na środku, używa się go także jako rekwizyt, który odpowiednio poruszany (czemu towarzyszą też efekty dźwiękowe) oznacza zjawiska naturalne, takie jak wiatr, burzę, trzęsienie ziemi, ogień i inne (czerwono-żółta strona). Oprócz tego dalang (lalkarz, animator lalek) używa go gdy chce pokazać, że akcja rozgrywa się w dżungli, a także kiedy akcja dzieje się w pałacu (o ile na figurze przedstawiona jest brama pałacu). Po zakończeniu przedstawienia znowu umieszcza się go pośrodku ekranu.

Przedstawienie teatru cieni na Jawie odbywa się całą noc, z dwiema niedługimi przerwami. Nie ma stałego budynku teatralnego, przedstawienie jest zamawiane i opłacone na konkretne okazje. Lalki są oświetlone przez pojedyncze źródło światła i rzucają cień na biały, płócienny ekran. Można je jednak oglądać zarówno od strony cieni, jak i od tyłu w pełnej gamie barwnej, zza pleców dalanga i orkiestry gamelan towarzyszącej przedstawieniu. Dalang przenosi się na kolejne miejsca ze swoim obszernym zestawem lalek cieniowych. Publiczność może w każdej chwili przedstawienia przyjść by je oglądać, może też się pożywiać w jego trakcie, odejść kiedy chce.

Fot. Łukasz Brodowicz/MAiP

Rekwizyt teatru cieni – gunungan / kekayon
Indonezja, Jawa, 1. poł. XX w.
skóra bawola, drewno
wys. z drążkiem 99 cm; wys. samego rekwizytu (płata skóry) 76,5 cm; szer. 46,5 cm
MAP 1219

z daru założycielskiego Andrzeja Wawrzyniaka, 1973